Letersia Vjeter

Let?rsia e vjet?r shqiptare lindi dhe u zhvillua n? mesjet?, kur vendi yn? n?n zgjedh?n osmane, n? kushtet e shoq?ris? feudale, ku ideologjia sunduese ishte ideologjia fetare. Prandaj edhe p?rmbajtja e saj ?sht? kryesisht fetare. T? nisur nisur nga q?llime atdhetare, shkrimtar?t e k?saj periudhe shkruan edhe vepra m?simore e didaktike, si:
"Fjalori latinisht-shqip? i F.Bardhit , "Gramatika? e Andrea Bogdanit, madje edhe krijime t?r?sisht laike si ndonj? poezi e Budit, shume vjersha t? bejtexhinjve etj.
At? q? s'mund ta b?nte let?rsia e shkruar, e b?ri vet? populli me let?rsin? gojore, me krijimet e bukura folklorike, q? p?rb?jn? nj? monument kulture t? pand?rprer? gjat? gjith? qenies s? tij, q? nga koh?t m? t? lashta.
Shkrimi m? i vjet?r shqip q? njohim deri m? sot, i p?rket vitit 1462 dhe libri i shkruar n? gjuh?n shqipe, me sa dim? deri tani, ?sht? "Meshari? i Gjon Buzukut, botuar m? 1555. Ky ?sht? libri i par? i shkruar n? gjuh?n shqipe, por jo libri i par? i let?rsis? shqiptare. Let?rsi shqiptare t? shkruar n? gjuh? t? tjera ka pasur edhe m? par?. Vepra m? e r?nd?sishme e k?tij lloji ?sht? "Historia e Sk?nderbeut? e Marin Barletit botuar rreth viteve 1508-1510 .
Me let?rsi t? vjet?r shqiptare kuptojm? let?rsin? e tre shekujve. N? qoft? se n? shekullin XVI u shkrua vet?m "Meshari", n? shekullin XVII ai ndiqet nga librat n? gjuh?n shqipe t? Pjet?r Budit, Frang Bardhit, Pjet?r Bogdanit etj., n? Veri.
Nj? grup tjet?r p?rb?n prodhimi letrar q? u zhvillua n? qendra t? ndryshme t? Shqip?ris? s? Jugut dhe t? Shqip?ris? s? Mesme si: n? Voskopoj?, Elbasan, Gjirokast?r dhe Janin?. Sidomos n? shekullin e XVIII dhe n? gjysm?n e par? t? shekullit t? XIX, ky prodhim p?rfaq?son kryesisht shtresat e zanat?injve, t? treg?tar?ve dhe t? fshatar?sis? s? lir? dhe lidhet me zhvillimin ekonomik e kulturor t? qyteteve t? k?tyre an?ve. K?shtu p.sh., Voskopoja gjat? viteve 1720-1770
Ishte nj? qytet i begatsh?m me rreth 20.000 banor?, nj? nga qendrat kryesore ekonomike dhe kulturore t? vendit. K?tu lul?zoi nj? veprimtari e gjer? arsimore, me kisha e shkolla t? shumta; nd?r to edhe nj? shkolle e nivelit t? mes?m, e quajtur Akademia e Re, e ngritur nga Bushatllinjt? e Shkodr?s. Kishte, gjithashtu, nj? biblotek? dhe nj? shtypshkronj?, t? njohura p?r koh?n. R?nd?si t? ve?ant? jo vet?m politike, por edhe kulturore mori Janina sidomos n? koh?n e Ali Pash? Tepelen?s.
Shkrimtar?t kryesor? te k?tij prodhimi jan? Theodor Kavaljoti nga Voskopoja (sh.XVIII). Kost? Beratasi (nga fundi i shk.XVIII), Anonimi i Elbasanit (gjysma e par? e shekullit XVIII), trimi suliot Marco Bo?ari, peshkopi Grigor Gjirokastriti etj. Veprat e tyre kan? kryesisht karakter fetar ose m?simor, jan? fjalore disagjuh?sh ose p?rkthime. Ata vet? kan? nj? formim greko-bizantin , ndaj dhe n? shkrimet e tyre p?rdorin kryesisht alfabetin grek, por pati edhe nga ata, si Anonimi i Elbasanit, Kost? Beratasi, Theodhor Haxhifilipi e ndonj? tjet?r, q? krijuan edhe alfabete t? ve?anta t? shqipes, duke dashur t? v?n? n? dukje individualitetin e gjuh?s shqipe dhe dallimin e saj nga gjuh?t e tjera.
Fakt i r?nd?sish?m i jet?s letrare t? shekullit t? XVIII dhe fillimit t? shekullit t? XIX ?sht? krijimtaria e bejtexhinjve (let?rsi shqiptare me alfabet arab) me p?rfaq?sues kryesore: Hasan Zyko Kamberi nga Kolonja; Nezim Frakulla, nga Berati: Zenel Bastari nga Tirana; Muhamet Cami, nga Konispoli; Dalip e Shahin Frash?ri, nga Frash?ri; Salih Pata e Mulla Hysen Dobraci, nga Shkodra etj.
Nj? deg?zim t? ve?ant? t? let?rsis? s? vjet?r shqiptare p?rb?nte let?rsia arb?reshe, prodhim i shqip?tar?ve t? emigruar n? Itali para dhe pas vdekjes s? Sk?nderbeut.
Kjo let?rsi njohu nj? rrug? t? gjat? zhvillimi , q? nga shekulli XVI deri n?r dit?t tona. Nd?r autor?t e saj m? t? d?gjuar, mund t? p?rmendim Lek? Matr?nga (1560-1619); Niko Katalano (1637-1694); Nikolla Brankati (1675-1741); Nikoll? Filja (1682-1769). Nj? etap? t? re n? let?rsin? e vjet?r arb?reshe sh?nuan veprat e Jul Varibob?s (shek XVIII), ku bie n? sy jo vet?m origjinaliteti i trajtimit t? materialit, por edhe cil?sia e lart? artistike, tradit? e q? u ?ua pastaj me p?rpara nga shkrimtar?t arb?resh? t? Rilindjes Komb?tare (De Rada , Dara (i riu), Santori, Serembe, Stratiko etj.).
Ndon?se e kufizuar n? tematik? dhe e p?rfaq?suar me nj? num?r t? vog?l veprash, r?nd?sia e let?rsis? s? vjet?r q?ndron, n? rradh? t? par?, n? faktin se ajo ?sht? shprehje e vitalitetit t? popullit shqiptar, e q?ndres?s s? tij kund?r pushtuesit e kultur?s s? huaj. N?p?rmjet veprave t? k?saj let?rsie u ruajt e gjall? dashuria p?r gjuh?n shqipe dhe tradita p?r shkrimin e saj.
__________________